Fyrir fjölmiðla
Hér má nálgast eyðublöð vegna leyfisumsókna og skráninga fjölmiðla, upplýsingar um lög og reglur, leiðbeiningar og skýrslur um fjölmiðlamál og fjölmiðlamarkað.
Skýrslugjöf fjölmiðla fyrir rekstrarárið 2023
Eyðublöð og rafræn skráning
Lög og reglur
Skýrslur um fjölmiðlamál og fjölmiðlamarkað
Leiðbeiningar fyrir fjölmiðla
Skýrslugjöf fjölmiðla fyrir rekstrarárið 2023
Skýrslugjöf fjölmiðla fyrir rekstrarárið 2023
Samkvæmt 23. gr. laga um fjölmiðla eiga fjölmiðlar að senda Fjölmiðlanefnd árlega skýrslu sem inniheldur upplýsingar um m.a. hlutfall evrópsks og íslensks efnis í sjónvarpsdagskrá og hlutfall efnis frá sjálfstæðum framleiðendum. Einnig er óskað eftir öðrum upplýsingum sem varða t.d. rekstur, kynjahlutföll starfsmanna o.fl. Upplýsingaöflun þessi er unnin í samstarfi við Hagstofu Íslands.
Eyðublöð og rafræn skráning
Eyðublöð og rafræn skráning
Hér má nálgast eyðublöð Fjölmiðlanefndar, m.a. umsóknir um leyfi og skráningar og eyðublað vegna árlegrar skýrslugjafar fjölmiðla. Einnig má nálgast rafræna skráningu fjölmiðla hér að neðan og rafrænar umsóknir um skammtímaleyfi og almennt leyfi til hljóð- eða myndmiðlunar.
Athugið að hala þarf niður pdf-skjölunum áður en þau eru fyllt út og vista þau þegar upplýsingar eru færðar inn. Ef þau eru fyllt út beint í gegnum netvafra vistast upplýsingarnar ekki.
Skýrslugjöf fjölmiðla samkvæmt 23. gr. laga um fjölmiðla:
Skýrsluform fjölmiðla fyrir rekstrarárið 2023
Leyfi til hljóð- og myndmiðlunar:
Hægt er að sækja um almennt leyfi til allt að sjö ára eða skammtímaleyfi til allt að þriggja mánaða
Rafræn umsókn um almennt leyfi (skrifa þarf undir með rafrænum skilríkjum)
Eyðublað fyrir umsókn um almennt leyfi
Rafræn umsókn um skammtímaleyfi (skrifa þarf undir með rafrænum skilríkjum)
Eyðublað fyrir umsókn um skammtímaleyfi
Skráning fjölmiðils:
Rafræn skráning (skrifa þarf undir með rafrænum skilríkjum)
Skráningareyðublað
Erlent endurvarp:
Tilkynning um erlent endurvarp samkvæmt lögum um fjölmiðla (word)
Tilkynning um erlent endurvarp samkvæmt lögum um fjölmiðla (pdf)
Lög og reglur
Lög og reglur
Með lögum um fjölmiðla sem samþykkt voru á Alþingi 2011 var innleidd hljóð- og myndmiðlunartilskipun Evrópusambandsins. Önnur ákvæði laganna eru í samræmi við löggjöf nágrannaríkja Íslands á þessu sviði. Í lögunum hefur jafnframt verið litið til tilmæla Evrópuráðsins um fjölmiðla til að tryggja tjáningarfrelsi, frelsi til upplýsinga og önnur mannréttindi. Jafnframt var safnað saman ákvæðum er varða réttindi og skyldur fjölmiðla sem kveðið er á um í öðrum lögum, svo sem í hegningarlögum, til að tryggja að frumvarpið gefi heildstæða mynd af réttindum og skyldum fjölmiðla.
Hér að neðan má finna lög um fjölmiðla og önnur lög og reglur er varða starfsemi fjölmiðla og Fjölmiðlanefndar.
Lög nr 38/2011 um fjölmiðla
Lög nr. 62/2006 um eftirlit með aðgangi barna að kvikmyndum og tölvuleikjum
Upplýsingalög nr. 140/2012
Sérlög gilda um starfsemi Ríkisútvarpsins. Rétt er að taka fram að Fjölmiðlanefnd hefur eingöngu eftirlit með 7. gr. um viðskiptaboð í lögum um Ríkisútvarpið, auk þess sem nefndin sinnir árlegu mati á almannaþjónustuhlutverki Ríkisútvarpsins, skv. 15. gr. laganna.
Lög um Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu, nr. 23/2013
Fjölmiðlanefnd er stjórnvald sem heyrir undir stjórnsýslulög. Um starfsemi Fjölmiðlanefndar gilda auk þess starfsreglur nr. 1363/2011, auk þess sem nefndin hefur sett sér reglur um málsmeðferð vegna kvartana til nefndarinnar og birt persónuverndarstefnu Fjölmiðlanefndar.
Stjórnsýslulög nr. 37/1993
Starfsreglur Fjölmiðlanefndar nr. 1363/2011
Málsmeðferðarreglur Fjölmiðlanefndar
Persónuverndarstefna Fjölmiðlanefndar
Skýrslur um fjölmiðlamál og fjölmiðlamarkað
Þróun fjölmiðlamarkaðar
Fjölmiðlamál og íslenskur fjölmiðlamarkaður hefur verið töluvert til umfjöllunar á síðustu árum vegna þeirra fjölmiðlafrumvarpa sem lögð hafa verið fram á Alþingi. Nokkrar nefndir hafa verið skipaðar á síðastliðnum árum og hafa þær skilað af sér skýrslum. Þá hefur Hagstofan birt fróðlegar tölur um íslenskan fjölmiðlamarkað um árabil. Hér má finna skýrslur sem sýna þróun á íslenskum fjölmiðlamarkaði á síðustu árum og einnig skýrslur Fjölmiðlanefndar frá 2021 um miðla- og fréttanotkun og miðlalæsi almennings:
Úttekt á aðgengi almennings að sjónvarpsútsendingum. Mars 2023.
Skýrsla nefndar menntamálaráðherra um íslenska fjölmiðla 2005
Greinargerð um eignarhald á fjölmiðlum 2004.
Tölfræði og skýrslur um íslenska fjölmiðla hjá Hagstofu Íslands
Fjölmargar erlendar skýrslur og greinargerðir eru einnig gefnar út árlega um fjölmiðla og þróun fjölmiðlamarkaðar. Hægt er að finna efni bæði um norræna og evrópska fjölmiðla á ýmsum vefsvæðum, t.d. NORDICOM, vef Evrópuráðsins, Evrópusambandsins og á vef Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu. Hér að neðan er t.d. að finna ýmsan fróðleik um fjölmiðla.
NORDICOM
Evrópuráðið, fjölmiðlar og upplýsingasamfélagið
ÖSE, fulltrúi um frelsi fjölmiðla
Vefur framkvæmdarstjórnar Evrópusambandsins
Leiðbeiningar fyrir fjölmiðla
Leiðbeiningar fyrir fjölmiðla um bann við duldum viðskiptaboðum & kostun og vöruinnsetning í hljóð- og myndefni
Fjölmiðlanefnd gaf árið 2015 út leiðbeiningar fyrir fjölmiðla um bann við duldum viðskiptaboðum í fjölmiðlum og um kostun og vöruinnsetning í hljóð- og myndefni. Markmiðið með útgáfu leiðbeininganna er að upplýsa fjölmiðlaveitur um gildandi reglur á þessu sviði, samkvæmt lögum um fjölmiðla nr. 38/2011. Fjölmiðlum er skylt að merkja viðskiptaboð sem slík en engu að síður eru dæmi um að viðskiptaboð í fjölmiðlum séu ekki alltaf nægilega vel aðgreind frá ritstjórnarefni. Því er talin þörf á að árétta og skýra gildandi réttarreglur á þessu sviði. Leiðbeiningarnar voru endurskoðaðar nýlega í ljósi lagabreytinga og nýrra miðlunarleiða og gefnar út öðru sinni í janúar 2021.
Leiðbeiningar um skráningu hlaðvarpa hjá Fjölmiðlanefnd
Fjölmiðlanefnd gaf út í mars 2021 leiðbeiningar um skráningu hlaðvarpa hjá nefndinni. Tækniframfarir síðustu ára hafa haft veruleg áhrif á fjölmiðlun og gert mörkin á milli fjölmiðlunar í hefðbundnum skilningi og annars konar miðlunar efnis óljósari. Hafa einstaklingar í auknum mæli sett á laggirnar sín eigin hlaðvörp, enda hefur það aldrei verið eins auðvelt. Hlaðvörp njóta sífellt meiri vinsælda og hefur markaðshlutdeild þeirra aukist í takti við það. Mörg þeirra hafa nú fjölda kostenda og/eða auglýsinga. Í sumum tilvikum hlusta þúsundir á hvern þátt og eru slík hlaðvörp í beinni samkeppni við aðra fjölmiðla um hlustendur og kostendur. Markmiðið með leiðbeiningunum er að leiðbeina hlaðvarpsstjórnendum um skráningu hlaðvarpa og svara helstu spurningum sem gætu vaknað hjá þeim varðandi skráningu og lög um fjölmiðla. Fjölmiðlanefnd hafa einnig borist fjöldi fyrirspurna, ábendinga og kvartana vegna auglýsinga í íslenskum hlaðvörpum sem vakið hafa upp spurningar um starfsemi hlaðvarpa.
Hægt er að skrá hlaðvarp með rafrænum hætti með því að smella HÉR. Athugið að skrifa þarf undir með rafrænum skilríkjum. Einnig er hægt að fylla út eyðublað með því að smella HÉR og senda til Fjölmiðlanefndar.
Leiðbeiningar um skráningu hlaðvarpa hjá Fjölmiðlanefnd
Leiðbeiningar um skráningu hlaðvarpa hjá Fjölmiðlanefnd (pdf)
Leiðbeiningar fyrir fjölmiðla um vernd barna gegn skaðlegu myndefni
Fjölmiðlanefnd gaf árið 2015 út leiðbeiningar fyrir fjölmiðla um vernd barna gegn skaðlegu myndefni í fjölmiðlum. Fjallað er um þann rétt í 1. mgr. 28. gr. laga um fjölmiðla nr. 38/2011. Í 28. gr. er einnig að finna svokallað vatnaskilaákvæði en það er eitt þeirra lagaákvæða sem mest hefur reynt á í ákvörðunum fjölmiðlanefndar frá því lög um fjölmiðla tóku gildi. Því var talin þörf á að skýra það og framkvæmd þess nánar.
Leiðbeiningar fyrir fjölmiðla um vernd barna gegn skaðlegu efni
Leiðbeiningar um skammtímaleyfi fyrir útvarp
Samkvæmt lögum um fjölmiðla nr. 38/2011 getur Fjölmiðlanefnd veitt fjölmiðlaveitu tímabundið leyfi til hljóð- eða myndmiðlunar. Með fjölmiðlaveitu er átt við einstakling eða lögaðila sem starfrækir fjölmiðil. Leiðbeiningar nefndarinnar um skammtímaleyfi fyrir útvarp svara helstu spurningum sem gætu vaknað hjá þeim sem hyggjast sækja um slíkt leyfi. Leiðbeiningarnar eru sérstaklega gerðar með nemendur framhaldsskóla í huga en meirihluti þeirra sem sækja um skammtímaleyfi fyrir útvarp hjá Fjölmiðlanefnd eru nemendafélög framhaldsskóla. Leiðbeiningarnar má nálgast hér að neðan.
Leiðbeiningar um skammtímaleyfi fyrir útvarp
Almenn viðmið um opinbera umfjöllun um börn
Hvað ber að hafa í huga og hvað ber að varast þegar fjallað er um börn og málefni barna í fjölmiðlum? Hvernig má tryggja að gætt sé að öryggi barna og velferð þegar um þau er fjallað eða þegar börn taka sjálf þátt í almennri umfjöllun? Árið 2017 tóku Barnaheill, fjölmiðlanefnd, Heimili og skóli, SAFT, Umboðsmaður barna og Unicef höndum saman um gerð almennra viðmiða vegna opinberrar umfjöllunar um börn. Viðmiðunum er ætlað að styrkja fjölmiðla í að þjóna almannahlutverki sínu með réttindi barna að leiðarljósi, tryggja vandaða og uppbyggilega umfjöllun um málefni barna í fjölmiðlum, ásamt því að stuðla að þátttöku barna í samfélagsumræðu.
Almenn viðmið um opinbera umfjöllun um börn (pdf)
Bann við viðskiptaboðum fyrir nikótínvörur
Í júlí 2022 tók gildi almennt auglýsingabann á nikótínvörum, þar á meðal í fjölmiðlum. Þetta kemur fram í lögum um nikótínvörur, rafrettur og áfyllingar fyrir rafrettur nr. 87/2018 en einnig í breytingum sem gerðar voru á 4. mgr. 37. gr. laga um fjölmiðla nr. 38/2011. Nikótínvörur eru vörur sem innihalda nikótín, hvort sem nikótínið er unnið úr tóbaki eða ekki, og varan inniheldur að öðru leyti ekki efni sem unnin eru úr tóbaki en er ekki til innöndunar. Dæmi um slíkar vörur eru nikótínpúðar en mikil aukning hefur orðið í innflutningi þeirra og notkun á síðustu árum. Meðal markmiða framangreindra lagabreytinga er að „tryggja með tiltækum ráðstöfunum að börn hvorki kaupi né noti nikótínvörur“.
Fjölmiðlanefnd hefur eftirlit með banni við auglýsingum á nikótínvörum í fjölmiðlum, ásamt banni við öðrum ólögmætum viðskiptaboðum í fjölmiðlum. Neytendastofa fer með almennt eftirlit með auglýsingabanni á nikótínvörum, þar með talið auglýsingum á samfélagsmiðlum.
Í samræmi við fyrrgreind breytingalög var orðinu „nikótínvörur“ bætt við upptalningu 4. mgr. 37. gr. laga um fjölmiðla þar sem fram kemur hvaða vörur er óheimilt að auglýsa með viðskiptaboðum í fjölmiðlum. Með viðskiptaboðum er átt við texta, myndir og/eða hljóð sem er ætlað að vekja, beint eða óbeint, athygli á vörum, þjónustu eða ímynd lögaðila eða einstaklings sem stundar atvinnustarfsemi og er miðlað gegn greiðslu eða öðru endurgjaldi eða til kynningar í eigin þágu. Til viðskiptaboða teljast m.a. auglýsingar, kostun og vöruinnsetning. Auglýsingar fyrir nikótínvörur eru því óheimilar, líkt og á við um t.d. tóbak og áfengi. Bannið á við um vörur og vörumerki en leyfilegt er að auglýsa sölustaði fyrir nikótínvörur, eins og Fjölmiðlanefnd benti á í umsögn sinni um frumvarp til áðurnefndra breytingalaga.[1]
Í tilviki laga um fjölmiðla er það Fjölmiðlanefndar að meta hvort auglýsing telst innan marka laganna eða ekki. Á framangreint reynir varðandi viðskiptaboð fyrir nikótínvörur í fyrrgreindu áliti Fjölmiðlanefndar nr. 1/2023. Þar kemur fram að Fjölmiðlanefnd fallist ekki á að umrædd viðskiptaboð vísi eingöngu til sölustaða nikótínvara, heldur vísi þau til nikótínvara og/eða vörumerkja með því að sýna meðferð þeirra eða neyslu, með beinum eða óbeinum hætti, eða gefa í skyn með öðrum hætti að átt sé við nikótínvörur. Af því leiði að umrædd viðskiptaboð geti ekki talist innan þeirra marka sem lög um fjölmiðla heimila.
Af álitinu leiðir jafnframt það mat Fjölmiðlanefndar að hið sama geti átt við um önnur sambærileg viðskiptaboð. Viðskiptaboð þar sem vísað er til nikótínvara og/eða vörumerkja, sýnd meðferð þeirra eða neysla, eða gefið í skyn með öðrum hætti að átt sé við nikótínvörur, hvort sem það er gert beint eða óbeint, teljast til viðskiptaboða fyrir nikótínvörur að mati nefndarinnar og eru þar með óheimil. Að öðrum kosti myndi bann við viðskiptaboðum fyrir nikótínvörur ekki þjóna tilgangi sínum.
Að baki banni við viðskiptaboðum fyrir nikótínvörur liggja m.a. lýðheilsusjónarmið. Nikótín er ávanabindandi efni og hefur ýmis örvandi áhrif á líkamann.[2] Í umsögn embættis landlæknis um frumvarp til breytinga á lögum um rafrettur og áfyllingar fyrir rafrettur nr. 87/2018 kemur fram að notkun nikótíns geti haft neikvæð áhrif á þroska heilans hjá börnum og ungmennum, einkum á þau svæði heilans sem stýra einbeitingu, skapi, hvatastjórnun o.fl.[3]
Notkun nikótínpúða, sem oft eru kallaðir „púðar“ eða „koddar“ í daglegu tali, er orðin nokkuð útbreidd, sérstaklega meðal ungs fólks. Virðist sem viðskiptaboðum (auglýsingum) fyrir nikótínpúða sé sérstaklega ætlað að höfða til ungs fólks sem endurspeglast í vinsældum þeirra meðal þess aldurshóps. Samkvæmt tölum frá embætti landlæknis fyrir árið 2022 var dagleg notkun nikótínpúða mest hjá körlum á aldrinum 18-34 ára, eða tæplega 28%. Hjá konum á sama aldri var hlutfallið tæplega 19%.[4]
Notkunin er jafnframt nokkuð útbreidd meðal barna og ungs fólks í grunnskólum og framhaldsskólum sem verður að teljast áhyggjuefni. Samkvæmt niðurstöðum rannsóknar sem Rannsóknir og greining framkvæmdi meðal framhaldsskólanema í nóvember 2021, höfðu 18% stelpna yngri en 18 ára notað nikótínpúða einu sinni eða oftar síðastliðna 30 daga en 16% stráka í sama aldurshópi. Hlutfallið var hærra hjá 18 ára og eldri framhaldsskólanemum eða 31% hjá stelpum og 32% hjá strákum.[5] Samkvæmt niðurstöðum Íslensku æskulýðsrannsóknarinnar, sem framkvæmd var vorið 2022 af Menntavísindastofnun Háskóla Íslands, höfðu 17% stelpna og 14% stráka í 10. bekk grunnskóla notað nikótínpúða einhvern tímann á ævinni.[6]
Eitt af meginverkefnum Fjölmiðlanefndar er vernd barna og skal nefndin stuðla að því að vernd barna sé virt samkvæmt fyrirmælum laga um fjölmiðla, sbr. 1. mgr. 10. gr. laganna. Gildir þetta m.a. um vernd þeirra gegn viðskiptaboðum og öðru efni sem getur haft skaðvænleg áhrif á líkamlegan, andlegan eða siðferðilegan þroska barna, sbr. 1. mgr. 28. gr. og 38. gr. laga um fjölmiðla. Vernd barna og ungmenna gegn óheimilum viðskiptaboðum fyrir nikótínvörur í fjölmiðlum er mikilvægur þáttur í því að sporna gegn aukinni notkun.
[1] Umsögn Fjölmiðlanefndar um frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 87/2018, um rafrettur og áfyllingar fyrir rafrettur (nikótínvörur), 450. mál.
[2] https://www.visindavefur.is/svar.php?id=2309, og https://www.althingi.is/altext/152/s/0649.html, um 9. gr.
[3] Umsögn embættis landlæknis um frumvarp til laga um rafrettur og áfyllingar fyrir rafrettur (nikótínvörur), mál 450.
[4] Talnabrunnur – Fréttabréf landlæknis um heilbrigðisupplýsingar. Áfengis- og tóbaksnotkun 2022 – Vöktun áhrifaþátta. Embætti landlæknis febrúar 2023, bls. 5.
[5] Lýðheilsa framhaldsskólanema. Niðurstöður rannsókna meðal framhaldsskólanema á Íslandi í nóvember 2021. Heildarniðurstöður. Rannsóknir og greining 2022, bls. 12.
[6] Íslenska æskulýðsrannsóknin. Niðurstöður fyrir 6., 8. og 10 bekk. Landstölur – Vor 2022. 2. hluti – Netsamskipti & tölvuleikir, kynheilsa og áfengi & fíkniefni. Menntavísindastofnun Háskóla Íslands 2022, bls. 28.